شاید خیلی‌ها کنجکاو باشند که یک فلسفه آتئیستی درباره وجود خدا چه می‌تواند بگوید. خداباوران معمولاً با جملاتی مانند این از خود دفاع می‌کنند: “هیچ‌کس نمی‌تواند عدم وجود خدا را ثابت کند؟”، “اینکه علم دلیلی بر وجود خدا و جهان بعد از مرگ ندارد به این معنی نیست که خدا یا جهان بعد از مرگ وجود ندارد”؛ “حتی تو هم نمی‌توانی صد در صد مطمئن باشی که خدا وجود ندارد” یا “من همیشه جایی برای احتمال وجود خدا باقی می‌گذارم”.

به لحاظ فلسفی، این جملات نه صحیح هستند و نه غلط، بلکه مهمل هستند. البته تمایز بین یک گزاره مهمل با یک گزاره غلط، کمی ظریف است. اجازه دهید ابتدا تمایز بین جملات درست یا غلط و جملات مهمل را توضیح بدهم. بهتر است یک مثال از برتراند راسل وام بگیرم: این گزاره را در نظر بگیرید “پادشاه کنونی فرانسه کچل است”، این گزاره غلط است، اما نه مقدمتاً به این خاطر که پادشاه فرانسه موهای پرپشتی دارد بلکه به این خاطر که اصلاً فرانسه پادشاهی ندارد. اگر کسی بگوید “ملکه کنونی انگلیس جوان است”، می‌توانیم این گزاره را غلط بخوانیم و بنابراین نتیجه بگیریم که نقیض این گزاره درست است، یعنی “ملکه کنونی انگلیس مسن است”. اما گزاره “پادشاه کنونی فرانسه کچل است” نه تنها غلط است، بلکه بهتر است بگوئیم مهمل است زیرا موضوع گزاره اصلاً وجود ندارد که بخواهیم محمول را به آن حمل کنیم یا از آن سلب کنیم (یک گزاره ساده متشکل از الف ب است. در اینجا الف موضوع، ب محمول و فعل “است” رابط است.)

به همین ترتیب، گزاره “هیچ‌کس نمی‌تواند عدم وجود خدا را ثابت کند”، مقدمتاً یک گزاره مهمل است چون در ابتدا باید تعریفی از مفهوم خدا داشته باشیم. گفتن اینکه هیچ‌کس نمی‌تواند عدم وجود خدا را ثابت کند، مثل گفتن این است که هیچ کس نمی‌تواند ثابت کند که پادشاه کنونی فرانسه کچل نیست. وقتی از من می‌پرسند آیا خدا وجود دارد یا نه؟ اگر بخواهم دقیق باشم باید اول بدانم که تعریف پرسشگر از مفهوم خدا چیست. اگر کسی یک تخم مرغ یا یک تکه سنگ یا خورشید را خدای خود می‌داند، من هم معتقد خواهم بود که خدای او وجود دارد. بنابراین مشکل ما اول از همه با مفهوم خداست. چیزی که هنوز مفهومش مشخص نیست و معلوم نیست چه ویژگی‌هایی دارد را نه می‌توانیم وجودش را ثابت کنیم و نه عدم وجودش را. در واقع، این مانند جستجوی چیزی است هیچ اطلاعاتی از آن نداریم. این به مهملی پیدا کردن پرتقال فروش در محاسبه تعداد پرتقال‌ها است.

وقتی می‌گوئیم یک مفهوم یا اسم عام وجود دارد، منظور ما این است که برای این مفهوم مصداقی وجود دارد.

ما ویژگی‌های مشخصی را برای یک اسم عام یا مفهوم قائل می‌شویم و وقتی چیزی را پیدا کنیم که با این ویژگی‌ها مطابقت داشته باشد، می‌گوئیم آن چیز مصداق این مفهوم است. یک قیام مردمی اگر ویژگی‌هایی مشخصی مانند تغییر قانون و سیستم سیاسی کشور را به دنبال آورد، آن را مصداقی از مفهوم انقلاب خواهیم دانست. در نهایت، قبل از اینکه بخواهیم ببینیم خدا وجود دارد یا نه، اول باید بدانیم که این خدا به عنوان یک مفهوم چه تعریف و چه ویژگی‌هایی دارد.

به عنوان یک مثال دیگر، ما می‌توانیم سر این بحث کنیم که آیا اسب تک شاخ وجود دارد یا خیر. ما اول از همه برای این موجود ذهنی باید ویژگی‌هایی را مشخص کنیم. اگر شما من را مأمور کنید که به دنبال تک‌شاخ بگردم، اول از شما ویژگی‌های ضروری آن را خواهم پرسید. اگر بگوئید مثل اسب‌های معمولی است، اما یک شاخ وسط پیشانی‌اش دارد و احتمال هم بالدار است، خواهم گفت که من چنین موجودی را پیدا نکرده ام. اما اگر در تعریف آن بگوئید که چهارپایی است که یک شاخ وسط پیشانی‌اش دارد، پس من کرگدن را به عنوان تک‌شاخ به شما معرفی خواهم کرد. می‌بینید که پیدا کردن تک‌شاخ کاملاً وابسته به این است که ما چه ویژگی‌هایی را در ابتدا برایش مشخص می‌کنیم.

اگر مانند پاسکال مدعی شویم که ما فقط می‌توانیم بگوئیم خدا وجود دارد و هیچ ویژگی ماهوی آن را نمی‌توانیم تجربه کرده یا بازشناسیم، باز هم تمامی گزاره های ما درباره خدا مهمل خواهند بود. عده ای ممکن است بگویند درست است که ما از خدا چیزی نمی‌دانیم، اما این را می‌دانیم که او همان چیزی است که جهان را آفریده یا علت العلل جهان است. این مانند این است که یک کارآگاه بدون هیچ تحقیقی مدعی شود که قاتل را پیدا کرده است و در جواب بگوید من از قاتل هیچ چیزی نمی‌دانم اما این را می‌دانم که مقتول را کشته است. بنابراین اینکه بگوئیم از خدا فقط این را می‌دانیم که وجود دارد و علت‌العلل جهان است، گزاره های ما را معنادار نخواهد کرد. آنها همچنان مهمل خواهند بود و ما لازم است همچنان خدا را تعریف کنیم. در غیر این صورت، من در پاسخ می‌توانم مدعی شوم پس خدای شما می‌تواند همان بیگ بنگ باشد که ۱۳ میلیارد سال قبل علت حدوثی جهان بوده و اکنون از بین رفته است. اگر خداباوران این را قبول نمی‌کنند، پس نمی‌توانند ادعا کنند که علت‌العلل الزاماً خداست و همچنان مجبور اند ویژگی‌های دیگری را به مفهوم خدا نسبت دهند تا راه برای پژوهش باز شود.

پس خداباوران مجبور هستند که تعریفی از خدایشان ارائه دهند. متألهین یا تئولوژیست‌ها این کار را قبلاً کرده اند. آنها خدا را موجودی خودآگاه می‌دانند که مطلق و بی‌کران است.

این دست از خداباوران دست کم، برای خدا یک مفهوم مشخص و ویژگی‌های مشخصی قائل هستند و راه را برای بحث باز نگاه می‌دارند. متألهین از این رو ویژگی بی‌کرانی و مطلق بودن را به خدا نسبت می‌دهند که بتوانند یگانه بودن خدا را ثابت کنند، اما این ویژگی باعث می‌شود که مفهوم خدا متناقض‌نما شود. اگر چیزی مطلق باشد، باعث می‌شود که ویژگی‌ها و صفات آن چیز مطلق شود، بنابراین متألهین مدعی هستند که خدا علم مطلق، خیر کامل، نور کامل و قادر مطلق است.

من پیشتر گفتم برای اینکه ببینیم چیزی وجود دارد یا خیر (به عبارت دیگر ببینیم که آیا یک مفهوم مصداقی دارد یا خیر)، ابتدا باید مفهوم و ویژگی‌های آن چیز را مشخص کنیم. دومین شرط این است که ویژگی‌ها نباید یکدیگر متناقض باشند. برای تصوری مانند شهر طلایی یا الدورادو، اگرچه ما مصداقی نیافته ایم، اما این تصور دست کم متناقض‌نما نیست. اما یافتن دایره مربع، متناقض نماست چون ویژگی‌های دایره با ویژگی های مربع در تناقض قرار دارند. تعریف خدا به عنوان موجود خودآگاه بی‌کران، مانند دایره مربع، متناقض نماست زیرا لازمه خودآگاهی محدودیت و کرانمندی است. شما هر تعریفی از خودآگاهی ارائه بدهید، لازم است که برای آن مرز و محدوده و تعینی قائل شوید. برای مثال اولین شرط خودآگاه بودن این است که بتوانید خود را از دیگران تشخیص و تمیز دهید. پس باید مرزی بین شما و دیگران وجود داشته باشد. همچنین خودآگاهی مقید به زمان و مکان و حرکت و صرف انرژی است. این چیزها نمی‌توانند بی‌نهایت و مطلق باشند. این دو با هم در تناقض است. نتیجه تأمل در این مسائل، ما را به نتایج پوچ و عبث خواهد کشاند.

در کنار اینها تناقضات دیگری هم در باورهای مذهبی نسبت به خدا بوجود می‌آید مثلاً بین اراده انسان و علم الغیب بودن خدا، تناقض است. یا بین بی‌نیازی خدا و حکمت او برای آفرینش جهان.

من تقریباً از هیچ خداباوری هیچ تعریف درست و دقیقی از خدا نشنیده ام. در واقع اکثر آنها اصلاً نمی‌دانند یک مفهوم را چطور تعریف می‌کنند. گزاره های آنها خصوصاً آنهایی که در ابتدای مقاله برشمردم، نه درست هستند و نه غلط، بلکه مهمل هستند یعنی حتی ارزش تحقیق و تفحص را هم ندارند. ممکن است برای اثبات غلط بودن یک نظریه سالها تحقیق و تفحص شود. حتی جملات و گزاره های غلط هم بخش ارزشمندی از مجموع دانش بشری به شمار می‌آیند. اما گزاره های مهمل، بیرون از دایره عقل قرار دارند و گزاره های مذهبیون و ادعاهای آنها درباره خدا چنین است زیرا مقدمتاً آنها اصلاً تعریف درست و نامتناقضی از خدا ندارند.

امین قضایی

نویسنده، پژوهشگر علوم اجتماعی و فلسفه